Wat is een hoogveen?
Een hoogveen is een landschap dat gevormd wordt door planten die leven van regenwater. Door de sponswerking van het veen ligt het peil van de regenwaterlens hoger dan het lokale grond- of oppervlaktewater en kan het veen boven het omliggende landschap uit groeien. Dit in tegenstelling tot laagveen, waar planten leven van het grond- en oppervlaktewater en de veengroei aan het waterpeil van de omgeving is gebonden. Hoogveen kan zich zowel ontwikkelen vanuit laagveen, als vanuit vegetatiegroei in open water. In intacte hoogveensystemen kan lokaal wel invloed van grondwater of oppervlaktewater optreden. Vooral invloed van CO2-rijk water kan van groot belang zijn voor de vorming van drijftillen. Daarnaast zijn de gradiënten in contactzones tussen zuur regenwater en meer gebufferd grond- of oppervlaktewater vaak rijk aan planten- en diersoorten.
Drie essentiële bouwstenen in een veensysteem
Het is essentieel om te begrijpen dat een hoogveensysteem bestaat uit drie bouwstenen die sterk van elkaar afhankelijk zijn: de planten, het veenpakket en het water. Als één van deze bouwstenen verandert, zullen de andere bouwstenen mee veranderen en vindt er ontwikkeling óf aantasting van het hoogveenlandschap plaats. Niet perse meteen, maar op den duur onvermijdelijk.
Een goed functionerend hoogveen kan zichzelf in stand houden. Ook in droge perioden, waarin het weinig regent, moet het nat genoeg zijn. De planten (vooral veenmossen) bepalen de vorming van het veen en de eigenschappen ervan, zoals het vasthouden en doorlaten van water. De waterhuishouding (kwaliteit en hoeveelheid) bepaalt welke planten er groeien, of veen wordt gevormd en de structuur van het veen. Deze veenstructuur en de vorm van het totale veenpakket bepalen hoe het water in het hoogveen stroomt en hoe stabiel de waterstand is.
Veenmossen: sleutelsoorten in hoogveen
Veenmossen zijn sleutelsoorten voor hoogvenen: ze vormen het veen en reguleren met hun eigenschappen de waterhuishouding. Sommige veenmossoorten vormen bulten en veen dat goed water kan vasthouden (zoals Hoogveenveenmos Sphagnum magellanicum, foto hieronder links). Andere veenmossoorten (zoals Uitgebeten veenmos S. riparium, foto midden, of Waterveenmos S. cuspidatum, foto rechts) hebben een lossere structuur en laten water gemakkelijker door. Zij groeien in natte slenken. De toplaag van levende veenmossen en recent gevormd veen (de zogenaamde acrotelm) en de structuur van bulten en slenken zijn belangrijk voor een stabiele waterhuishouding: via de slenken kan een overschot aan water wegstromen, terwijl de bultenvormende veenmossen water goed vasthouden, zodat het systeem in droge perioden niet uitdroogt. In onvergraven hoogvenen zorgt het pakket van ouder veen (de zogenaamde catotelm), dat onder het levende veenmos en recent gevormd veen ligt, ervoor dat water niet naar beneden wegzijgt.
Vorming van hoogveen
Hoogveen wordt gevormd door ophoping van afgestorven, onverteerde plantenresten. Veengroei vindt plaats wanneer planten die op het veen groeien sneller bladeren, stengels en wortels produceren dan dat deze worden afgebroken. De snelheid van veenvorming is dus zowel afhankelijk van de productiviteit van de planten als van de afbraaksnelheid van het dode plantenmateriaal. Goed functionerende hoogvenen zijn het hele jaar door erg nat, waardoor afgestorven plantenmateriaal langdurig van de buitenlucht (zuurstof) wordt afgesloten en slecht verteert. Veenmossen zijn slecht afbreekbaar, vooral als zij in voedselarm regenwater groeien, en spelen een sleutelrol in hoogvenen.
Veen is meer water dan plant. Dit korte Engelstalige filmpje laat zien hoe venen ontstaan en waarom ze beschermd moeten worden.
Onderdelen van een hoogveenlandschap
Een intact hoogveenlandschap is opgebouwd uit verschillende onderdelen: één of meer zure hoogveenkernen, hoogveenranden en een lagg (overgangszone) naar het omringend landschap. De beschikbaarheid van water, voedingsstoffen en mineralen varieert sterk tussen de voedselarme en zure hoogveenkern en de voedselrijkere, meer gebufferde overgang (lagg) naar de omgeving. Deze gradiënten bepalen het voorkomen en de verspreiding van planten- en diersoorten in hoogvenen. Herstel en behoud van een compleet hoogveenlandschap met deze gradiënten is daarom essentieel voor de biodiversiteit van hoogvenen.